Tick-Borne

Kleszcze w Polsce: Ixodes ricinus, kleszcz pospolity

Kleszcze w Polsce: Ixodes ricinus, kleszcz pospolity

Kleszcze Ixodes ricinus są najbardziej pospolitym gatunkiem kleszczy w Europie i zaliczany jest do gatunków kleszczy o największym znaczeniu medycznym i weterynaryjnym. Ixodes ricinus charakteryzuje się znaczną plastycznością ekologiczną, na co wskazuje zasięg geograficzny, który obejmuje obszary od gorących (Algieria, Tunezja) do chłodnych (Skandynawia) [1].

Mapa występowania kleszczy pospolitych w Europie (Dane wg ECDC) [1]

Występowanie kleszczy pospolitych w środowisku

W Polsce kleszcz pospolity bytuje w różnych środowiskach o dostatecznej wilgotności. Nie powinien być obecny w suchych lasach sosnowych o piaszczystym podłożu i w borach szpilkowych bez poszycia oraz na moczarach i torfowiskach. Unika również miejsc nasłonecznionych – w takich odsłoniętych siedliskach, kleszcze aktywne są głównie późnym wieczorem i w nocy [2-6].

Na obszarze swojego występowania kleszcze pospolity rozmieszczony jest nierównomiernie. Jego występowanie rozłożone jest na liczne wyspy i wysepki. Liczebność kleszczy zmienia się nawet w odstępie kilku metrów – jest to tzw. rozmieszczenie mozaikowe. Ponadto kleszcze pospolite są mało ruchliwe i z reguły skupiają się wzdłuż wąskich dróg i ścieżek porośniętych trawiastą roślinnością, szlaków dzikich zwierząt itp., gdzie mają większą szansę napotkania żywiciela. Kleszcz pospolity bardzo często wstępuje wśród suchych opadłych liści. Uważa się, że liczebność kleszczy w danym siedlisku uzależniona jest od warunków mikroklimatycznych takich jak: wilgotność, nieprzewiewność i małe skoki temperatury w ciągu doby oraz od dostępności żywicieli. Nie wykazano natomiast zależności występowania kleszczy pospolitych od konkretnego składu gatunkowego szaty roślinnej, a jeżeli taka zależność występuje to wynika ona z podobnych wymagań warunków środowiskowych [2-6].

Wilgotność jest jednym z czynników warunkujących przeżywalność kleszczy w fazie niepasożytniczej. Głodne samice przeżywają nie więcej niż 1-2 doby w warunkach 0% wilgotności względnej i temperaturze 25°C tracąc w tym czasie do 50% wyjściowej zawartości wody w organizmie. Straty wody w organizmie kleszcza rosną wraz ze zmniejszaniem się wilgotności względnej powietrza i wzrostem temperatury. Temperatura 32°C jest temperaturą krytyczną dla oskórka kleszczy pospolitych i warto zwrócić uwagę, że jest najniższą temperaturą krytyczną u wszystkich znanych gatunków kleszczy [2-5].

Pasożytnictwo kleszczy pospolitych

Kleszcze pospolite są pasożytami pozagniazdowymi o trójżywicielowym cyklu rozwojowym. Atakują praktycznie wszystkie lądowe gady, ptaki i ssaki. Wszystkie aktywne stadia rozwojowe preferują jako żywiciela zwierzęta stałocieplne. Człowiek może zostać żywicielem wszystkich stadiów rozwojowych, a najczęściej atakowany jest przez nimfy i samice [2-5].

Cykl rozwojowy kleszczy pospolitych

Na obszarach z umiarkowanym i chłodnym klimatem długość cyklu rozwojowego jednego pokolenia rozciąga się na kilka lat. W takich cyklach rozwojowych diapauza możliwa jest w kilku stadiach rozwojowych i zabezpiecza ona nie tylko synchronizację aktywności kleszczy z rytmami klimatycznymi środowiska, ale także umożliwia przeżycie w surowych warunkach zimowych [2-5].

Czas rozwojowy kleszczy I. ricinus charakteryzuje się dużą zmiennością – nawet potomstwo tej samej samicy może kończyć rozwój z różnicą 1-2 lat. W większości wypadków rozwój jednego stadium cyklu rozwojowego trwa około roku. W rejonach cieplejszych okres ten może ulec skróceniu, a na obszarach chłodniejszych może ulec wydłużeniu do 2 lat. Zgodnie z tym w większej części zasięgu występowania rozwój jednego pokolenia trwa 3 lata, ze skróceniem tego czasu na południu Europy i wydłużeniem do 4-5, a nawet 5-6 lat w północnych częściach Europy. Każde ze stadiów rozwojowych kleszczy pospolitych może przetrwać warunki zimowe [2-5].

Aktywność kleszczy pospolitych

Na terenie krajów śródziemnomorskich populacje kleszczy I. ricinus charakteryzują się jednoszczytowym, jesienno-zimowo-wiosennym sezonem aktywności głodnych kleszczy. W miarę przesuwania się ku północy zasięgu zanika zimowy okres aktywności i wzrasta okres letni. W polskich populacjach głodne kleszcze pospolite są aktywne od wczesnej wiosny do później jesieni. Jeszcze kilkanaście lat temu uważano, że w Polsce występują dwa szczyty aktywności – w maju i we wrześniu. Obecnie za sprawą ocieplenia klimatu wyróżniamy jeden szczyt aktywności trwający od wiosny do jesieni. Uznaje się, że temperaturowy próg aktywności postaci dorosłych I. ricinus wynosi 5°C, a dla nimf 8°C [2-5].

Jak wyglądają kleszcze pospolite?

I. ricinus, tak jak i u innych kleszczy należących do rzędu Ixodida, wystąpił wyraźny zanik segmentacji ciała. Wtórnie można wyróżnić u nich idiosomę oraz gnatosomę, która zawiera narządy gębowe. U głodnych kleszczy gnatosoma położona jest terminalnie na idiosomie. U najedzonych larw, nimf oraz samic gnatosoma nagina się na stronę brzuszną i przyjmuje przednio-brzuszne położenia. Mimo wspólnego planu budowy gantosoma kleszczy pospolitych jest morfologicznie bardzo zróżnicowana w zależności od stadium rozwojowego i płci. Gnatosoma larw ma długość 0,22 mm i około 0,12 mm szerokości [2-5].

Idiosoma u larw, nimf i samic jest w znacznym stopniu pokryta oskórkiem rozciągliwym, co umożliwia powiększenie rozmiarów ciała podczas żerowania. Na ich przedniej powierzchni grzbietowej występuje owalna tarczka grzbietowa, która jest twardą okrywą zbudowaną ze sklerotyzowanych, nierozciągliwych tarczek. Tarczka grzbietowa u samców pokrywa całą powierzchnię grzbietową, a naskórek rozciągliwy pokrywa jedynie boczne powierzchnie idiosomy. Powierzchnia brzuszna idiosomy larw, nimf i samic w większości okrywa rozciągliwy pofałdowany oskórek. Brzuszna część idiosomy samców jest natomiast w całości pokryta przez sklerotyzowane tarczki [2-5].

Wygląd samca kleszcza pospolitego

 

Samce kleszczy I. ricinus mają ciało owalne o długości 2,26-2,67 mm i szerokości 1,21-1,52 mm. Barwa silnie sklerotyzowanej części ciała jest od jasnobrązowej do ciemnobrunatnej. Fałd brzeżny węższy z przodu, po bokach idiosomy mniej więcej równej szerokości i nieco węższy przy jej tylnej krawędzi [2-5].

Idiosoma ma kształt owalny, nieco zwężony z przodu. Tarczka grzbietowa jest gładka i błyszcząca. Gnatosoma ma 0,39-0,49 mm długości i 0,31-0,37 mm szerokości. Hypostom ma długość 0,25-0,31 mm i szerokość 0,19-0,22 mm [2-5].

Wygląd samicy kleszcza pospolitego

U osobników głodnych samice posiadają ciało owalne, silnie grzbieto-brzusznie spłaszczone o długości 2,93-3,45 mm i szerokości 1,59-1,93 mm. Najedzone samice mają około 12 mm długości, 9 mm szerokości i 7 mm wysokości. Silnie sklerotyzowane części ciała głodnych osobników mają zabarwienie ciemno brązowe, a przytarcze jest koloru czerwonego. Okazy najedzone mają barwę od brudno białej, fioletowawej do ciemnobrązowej [2-5].

Idiosoma samic jest nieregularnie szeroko owalna. Gnatosoma ma długość 0,96-1,10 mm i szerokość 0,51-058 mm. Hypostom jest lancetowaty, szeroki, lekko rozszerzający się u nasady i zaokrąglony lub delikatnie zaostrzony na szczycie. Jego długość wynosi 0,54-0,61, a szerokość 0,21-0,26 mm [2-5].

Wygląd nimfy kleszcza pospolitego

Nimfy kleszcza pospolitego mają ciało w zarysie owalne o długości 1,24-1,42 mm i szerokości 0,71-0,77 mm. Ubarwienie bardziej sklerotyzowanych części ciała jest brązowe, a rozciągliwe pokrywy ciała są koloru szarego [2-5].

Idiosoma nimf jest owalna i zwężona z przodu. Stosunek szerokości do długości wynosi 1:1,02. Gnatosoma ma długość 0,33-0,49 mm i szerokość 0,20-0,26 mm. Hypostom ma kształt ostrza sztyletu, szeroki u podstawy i stopniowo zwęża się ku wierzchołkowi. Długość hypostomu wynosi 0,16-0,24 mm, a szerokość 0,066-0,099 mm [2-5].

Wygląd larwy kleszcza pospolitego

Larwy I. ricinus mają ciało owalne, zwężone z przodu. Silnie sklerotyzowane partie ciała są koloru brązowego, a pokrywy rozciągliwe koloru szarego. Długość ciała wynosi 0,72-0,86 mm, a szerokość 0,44-0,53 mm [2-5].

Idiosoma ma kształt owalny. Gnatosoma ma długość 0,21-0,23 mm i szerokość 0,11-0,14 mm. Hypostom ma kształt lancetowaty z zaokrąglonym wierzchołkiem i jego długość wynosi 0,10-0,11 mm, a szerokość 0,045-0,051 mm [2-5].

REFERENCJE:

  1. European Centre for Disease Prevention and Control and European Food Safety Authority. Tick maps [internet]. Stockholm: ECDC; 2023. Available from: https://ecdc.europa.eu/en/disease-vectors/surveillance-and-disease-data/tick-maps
  2. Nowak-Chmura M., Siuda K. 2012. Ticks of Poland. Review of contemporary issues and latest research. Annals of Parasitology. 58, 3, 125-155;
  3. Siuda K. 1991. Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski, Część I – zagadnienia ogólne. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne. Warszawa;
  4. Siuda K. 1993. Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski. Część II. Systematyka i rozmieszczenie. Polskie Towarzystwo Parazytologiczne. Warszawa;
  5. Siuda K. 1995. Fauna kleszczy (Acari: Ixodida) w Polsce. Wiadomości Parazytologiczne, 41, 3, 277-288;
  6. Badania własne Fundacji BIOSPACE