Kleszcze w Polsce

Kleszcze występowały na Ziemi już w kredzie, a więc około 100 mln lat temu. Przypomnijmy, że rodzaj Homo istnieje od 3 mln lat, a nasz gatunek (Homo sapiens) od 200 tys. lat. Kleszcze towarzyszą nam zatem od początków pojawienia się naszego gatunku i przypuszczalnie od samego początku jesteśmy dla nich gospodarzem. 

Różnorodność gatunków kleszczy

Obecnie na całym świecie istnieje około 900 różnych gatunków kleszczy, z czego 77 można znaleźć w Europie. W Polsce zaobserwowano trwałe występowanie 19 gatunków kleszczy, ale okazjonalnie na zwierzętach migrujących naturalnie lub sprowadzanych przez hodowców, odnotowano dodatkowe 15 gatunków [1].

Gatunki kleszczy występujące w Polsce:

Kleszcze rodziny Ixodidae

• Ixodes apronophorus, kleszcz moczarowy
• Ixodes arboricola, kleszcz sikorczy
• Ixodes caledonicus, kleszcz skalny
• Ixodes crenulatus, kleszcz lisi
• Ixodes frontalis, kleszcz ptasi
• Ixodes hexagonus, kleszcz jeżowy
• Ixodes lividus, kleszcz jaskółczy
• Ixodes persulcatus, kleszcz tajgowy
• Ixodes ricinus, kleszcz pospolity 
• Ixodes rugicollis, kleszcz kuni
• Ixodes simplex, kleszcz włochaty
• Ixodes trianguliceps, kleszcz gryzoni
• Ixodes vespertilionis, kleszcz nietoperzowy

Kleszcze rodziny Argasidae

• Argas polonius, obrzeżek polski
• Argas reflexus, obrzeżek gołębi
• Argas vespertilionis, obrzeżek nietoperzowy

Kleszcze rodziny Amblyommidae

• Dermacentor reticulatus, kleszcz łąkowy
• Haemaphysalis concinna
• Haemaphysalis punctata

Wiedza na temat kleszczy w Polsce

Przyjmuje się, że wszystkie gatunki kleszczy, które na stałe występują na obszarze Polski, zostały już zidentyfikowane. Niemniej jednak wciąż istnieje brak wystarczającej wiedzy na temat większości tych gatunków. Potwierdzono, że większość kleszczy w Polsce jest zdolna do przenoszenia chorobotwórczych patogenów. Jednak w przypadku pięciu gatunków: A. polonius, I. rugicollis, I. caledonicus, I. simplex, I. vespertilionis – nie stwierdzono dotychczas ich potencjału medycznego [2].

Kleszcze obce dla Polski

Największa liczba kleszczy obcych gatunków, które w Polsce nie występują naturalnie, jest przynoszona przez migrujące zwierzęta, a przede wszystkim ptaki. Chociaż obecne warunki klimatyczne w Polsce nie sprzyjają przetrwaniu i rozprzestrzenianiu się tych obcych gatunków kleszczy, ogólna tendencja globalnego ocieplania może prowadzić do przystosowania kleszczy pochodzących z cieplejszych obszarów świata. W efekcie może wystąpić ryzyko transmisji nowych chorób, które dotąd nie były obserwowane na obszarze Polski [2].

Kleszcze a człowiek

Żaden gatunek kleszczy nie atakuje wyłącznie człowieka. Zazwyczaj człowiek staje się przypadkowym żywicielem, ponieważ kleszcze często żerują na różnych gatunkach zwierząt. Ważne jest także to, że dostępne badania naukowe sugerują, iż nie wszystkie gatunki kleszczy obecne w Polsce wykazują tendencję do atakowania ludzi. Spośród kleszczy, które pasożytują na człowieku, można wymienić 10 gatunków: A. reflexus, A. polonius, A. vespertilionis, I. crenulatus, I. hexagonus, I. persulcatus, H. punctata, H. concinna, a przede wszystkim I. ricinus i D. reticulatus [2].

Najbardziej rozpowszechnione gatunki kleszczy w Polsce

Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem kleszczy w Polsce, jak i całej Europie jest I. ricinus. Jego obszar występowania obejmuje terytorium całego kraju niezależnie od wysokości nad poziomem morza oraz rodzaju środowiska. Kleszcz pospolity występuje zarówno w górach,  jak i na terenach nizinnych, w lasach, na polanach, w parkach oraz na miejskich trawnikach, na terenach niezamieszkałych, jak i w dużych aglomeracjach miejskich[2,3,4,5,6,7].

Kleszcz pospolity jest również gatunkiem istotnym z medycznego i weterynaryjnego punktu widzenia, gdyż stanowi wektor przenoszący różnorodne patogeny chorobotwórcze, takie jak wirusy, bakterie i pierwotniaki. Drugim pod względem liczebności gatunkiem jest kleszcz łąkowy, D. reticulatus. W Polsce większość udokumentowanych lokalizacji tego gatunku znajduje się głównie w północno-wschodniej i wschodniej części kraju [2,3], ale od niedawna jest również rejestrowany na zachodzie [8,9] i centralnej części Polski [10].

Zakażenia i choroby przenoszone przez kleszcze

Każde ze stadiów rozwojowych (larwy, nimfy i postacie dorosłe) mogą przenosić patogeny wywołujące choroby o różnych objawach. Najczęściej występującymi patogenami u kleszczy I. ricinus są bakterie z rodzaju Borrelia, Rickettsia i wirusy wywołujące kleszczowe zapalenie mózgu. Natomiast u kleszczy D. reticulatus najczęściej występują wirusy wywołujące kleszczowe zapalenie mózgu, na drugiej pozycji również występują bakterie z rodzaju Rickettsia. Następnie w kolejności są pierwotniaki z rodzaju Babesia, a bakterie wywołujące boreliozę występuje dopiero na piątym miejscu. Warto również zauważyć, że pod każdą nazwą rodzajowo kryje się od kilku do kilkudziesięciu patogennych gatunków. Co prawda nikt nigdy nie określił dokładnej liczby patogenów przenoszonych przez kleszcze, natomiast licząc gatunki najczęściej opisywanych rodzajów z łatwością zbliżamy się do setki. Jest to zdecydowanie więcej niż jedna B. burgdorferi, którą kojarzy większość z nas. 

Podsumowując, choć kleszcze są niewielkimi stworzeniami to ich obecność niesie ze sobą realne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Wiedza na temat sposobów prewencji oraz umiejętność szybkiego reagowania na ukłucia tych pajęczaków może znacząco wpłynąć na nasze bezpieczeństwo podczas spędzania czasu na świeżym powietrzu.

REFERENCJE:

1. Nowak-Chmura M. Fauna kleszczy (Ixodida) Europy Środkowej. 2013 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
2. Nowak-Chmura M, Siuda K. Ticks of Poland. Review of contemporary issues and latest research. Ann Parasitol. 2012;58(3):125-55.
3. Siuda K. Kleszcze (Acari: Ixodida) Polski, Część II, Systematyka i rozmieszczenie, 1993 Polskie Towarzystwo Parazytologiczne.
4. Jongejan F, Uilenberg G. The global importance of ticks. Parasitology. 2004;129 Suppl:S3-14. DOI: 10.1017/s0031182004005967
5. Gray JS, Dautel H, Estrada-Peña A, Kahl O, Lindgren E. Effects of climate change on ticks and tick-borne diseases in europe. Interdiscip Perspect Infect Dis. 2009;2009:593232. DOI: 10.1155/2009/593232
6. Parola P, Paddock CD, Socolovschi C, Labruna MB, Mediannikov O, Kernif T, Abdad MY, Stenos J, Bitam I, Fournier PE, Raoult D. Update on tick-borne rickettsioses around the world: a geographic approach. Clin Microbiol Rev. 2013 Oct;26(4):657-702. DOI: 10.1128/CMR.00032-13
7. Piotrowski M, Rymaszewska A. Expansion of Tick-Borne Rickettsioses in the World. Microorganisms. 2020 Nov 30;8(12):1906. DOI: 10.3390/microorganisms8121906
8. Karbowiak G, Kiewra D. New locations of Dermacentor reticulatus ticks in Western Poland: the first evidence of the merge in D. reticulatus occurrence areas? Wiad Parazytol. 2010;56(4):333-6.
9. Nowak M. Discovery of Dermacentor reticulatus (Acari: Amblyommidae) populations in the Lubuskie Province (Western Poland). Exp Appl Acarol. 2011 Jun;54(2):191-7. DOI: 10.1007/s10493-010-9422-4
10. Badania własne Fundacji BIOSPACE.